Liberal çıxış yolu

Liberal olsam da, “Real”ı müdafiə etmək kimi bir öhdəliyim yoxdur. Nicat Qarayevin dəyərli yazısını oxuyandan sonra sadəcə fikirlərimi bölüşmək qərarına gəldim.

Düzü, yazının əvvəlindəki ümumi böyük giriş məni daha çox vadar etdi bunu yazmağa, amma “Real” haqqında da nələrsə yazmaq ehtiyacı hiss elədim. “Real”ı xeyli tənqid edə bilərəm, bunu haqq ediblər, deyə düşünürəm. Sadəcə Nicatın yazısı ətrafında yazdığıma görə “Real” haqqındakı bütün fikirlərimi burda yazmaq fikrim yoxdur.

Mən düşünürəm ki, “Real” son məqsəd olaraq, liberal, daha çox klassik liberalizmə yaxınlaşmaq istəyən bir qrup kimi görünür. Sadəcə bu son məqsədə çatmaq üçün keçəcəkləri yolu hələ müəyyən etməyiblər, ya da müəyyən ediblər, sadəcə camaata fərqli üsulla çatdırmaq istəyirlər. Biri deyir, sağ avtoritarizm, biri deyir, dövlətsizləşdirmə, biri deyir, millətçilik və s.. Xalqımız həddən artıq praqmatik olduğundan onların nazı ilə necə oynamağı düşünüb tapmaq çox çətindir, xüsusən də, pulsuzsansa. “Real”çılarda isə nə bu repressiv şəraitdə xalqa çatımı təmin edəcək pul var, nə də kütlə ilə işləməyi mükəmməl bacaran baş (görünən budur).

Xalqın “alverçi” olması ilə bağlı bir-iki kəlmə deyim, keçək əsas məsələyə. 1990-ların əvvəllərində, səhv eləmirəmsə, Avropa Birliyinin ekspertləri bir araşdırma aparıb nəticələrini də təqdim etmişdilər ictimaiyyətə. Yəqin internetdə tapmaq olar. Orada göstərilirdi ki, SSRİ-də bazar iqtisadiyyatına ən çox hazır olan xalq azərbaycanlılardır. Bilmirəm, niyə belə olub. Ola bilər, tarixən elə yerdə yerləşmişik ki, praqmatik olmağa məcbur olmuşuq. Bizim tarix kitabları özünü Teymurləngə kölə kimi təqdim edən İbrahim şahı hələ də alqışlayır. Ola da bilər ki, məhz alverçiliyin güclü olmasına görə praqmatik olmuşuq. Nicat deyir, başqa kasıb xalqlar da alver edir. Amma rusiyadakılardan öyrənmək asandır ki, orda heç nədən pul qazana bilən əsasən 2 xalq var: yəhudilər və bizimkilər. Özbəklər bizdən də acdırlar, amma adətən “çirkli” işləri görürlər. Yəni hər bir xalq özünə uyğun sahədə “ixtisaslaşır”. Bizim üçün bu, nədənsə alverdir. Xasiyyətində alver olan xalqı dövlətin planlı iqtisadiyyatına tabe etməyin axırı belə də olmalı idi. İndi 3 milyon Azərbaycan vətəndaşı Rusiyadadır. Dövlət inhisarında yaşamaqdan bezmiş insanlara dövlətsizlik, bu, mümkün deyilsə, minimum dövlət, plansızlıq, bir sözlə hər insana gərəkli olan azadlıq lazımdır.

Lakin məsələ xalqın nəyə meylli olmasından daha çox onu idarə edənlərin nəyə meylli olmasındadır. Kütlə hər yerdə kütdür. Bu kütlüyü istiqamətləndirmək üçün olan ideologiyalar məsələsinə gələndə isə biz Nicatın yazısının həmin böyük giriş hissəsinə baxmalı oluruq. Nicat düzgün qeyd edir ki, hazırda dünyada sola dəxli olmayan, yəni liberal milli dövlətlər iqtisadiyyatı tənzim edirlər ki, milli iqtisadiyyat xarici, transmilli təzyiqin qarşısında duruş gətirə bilsin. Bu, artıq dəyərlər mübarizəsidir. Klassik liberalizmdə dövlət maddi cəhətdən yox, mənəvi cəhətdən varlı olmalıdır. Dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi o qədər az olmalıdır ki, öz pulunu artırmaq üçün vergiləri qaldırmaq sahəsində də güclü səlahiyyəti olmasın. Amma dövlət “gecə nəzarətçisi” olaraq, cəmiyyətin oturuşmuş və ya otuşdurulan institutlarını, dəyərlərini qorumalıdır. Dövlət mütləq hesab olunan (ən azından yaşadığmız zaman kəsiyində)  dəyərləri və onların yaşama vasitəsi olan institutları, yəni institutlaşmış cəmiyyətin bütövlüyünü, inkişaf sabitliyini qorumalıdır. Yəni dövlət, belə demək mümkünsə, “yaxşı ağa” olmalıdır. Bu da əslində liberal aristokratiya deməkdir.

19-cu əsrin sonları – 20-ci əsrin əvvəllərində “yaxşı ağa”lar var idi, amma Avropadakı müharibəsiz 49 ilin sonunda məlum oldu ki, onlar o qədər də “yaxşı” olmayıblar, iqtisadiyyatdan özlərini kənarda saxlamayıblar, nəticədə dövlətlərin aparatları şişib, paralel olaraq, ambisiyaları böyüyüb. Nəticədə 1-ci dünya müharibəsi baş verdi. Bununla da liberal aristokratiya süqut etdi, liberal demokratiya yaradıldı. Bu dəfə isə demokratiya o qədər demokratik oldu ki, liberalizmin özünün axırına çıxdı. Hitler, Mussolini kimi kütlə biliciləri demokratiyadan sui-istifadə edib dövlətin səlahiyyətlərinin qeyri-məhdud olduğu sistemlər qurdular.

2-ci dünya müharibəsi bitəndən sonra isə insanların əlində maraqlı praktiki nəticələr var idi: liberal aristokratiya yararsızdır, qeyri-məhdud liberal demokratiya yararsızdır, sol isə SSRİ timsalında fanatizmini yaşayır, ona görə də ən azı SSRİ-nin mövcud olduğu dünyada Qərb üçün yararsızdır. Onda çıxış yolu olaraq, nəzəri cəhətdən uğurlu, praktikası isə gördüyümüz kimi o qədər də uğurlu olmayan sistem təklif olundu. Klassik liberal dövlətlərin dəyər qoruyuculuq funksiyası xeyli hissədə yeni yaradılan beynəlxalq “dövlət”ə - BMT-ə verildi. Lakin BMT dövlət olmadı, dövlətdən daha çox Millətlər Liqasına yaxın oldu, ona görə də qorunan dəyərlər zərbə altına düşdü. Həmin dəyərlər 1948-ci il İnsan Hüquqları Bəyannaməsində, əsasən, yazılıb. Problem orda sadalanan hüquq və azadlıqların, çərçivələrin legitimliyində deyil, problem onların qorunmasını kimin kimə qarşı həyata keçirməsindədir.

Əvvəllər BMT qlobalizasiya yayırdı. Vahid təşkilatda, vahid məqsədlər ətrafında birləşən müxtəlif sivilizasiyalar toqquşmadan uzaq görünürdülər. Amma BMT-nin dişsiz qurum kimi formalaşdırılması, onun sülhməramlılarının gözü qabağında soyqırımların baş verməsi, BMT üzvlərində dəhşətli dövləti və bəşəri cinayətlərin baş verməsi bu qurumu sivilizasiyalar toqquşmasının qarşısını almaqdan çox uzaqlaşdırdı. Millilik, lokallıq meylləri onsuz da güclü idi və BMT-nin uğursuzluğu bu meyllərə məntiqi legitimlik verdi. Bundan başqa BMT-nin istər-istəməz yaydığı qlobalizasiya həm də transmilli korporasiyaların işinə yaradı. Məsələn, donuz ətini qəbul etməyən islam ölkələrinə rahat girən “McDonald’s” dini dəyərlərə donuz ətindən daha yad olan məhsulları müsəlmanlara yedirtdi. Yaxud milli geyimlər, adət-ənənələr kütlə ilə, yəni hər bir insanda olan altşüurla işləməyi gözəl bacaran insanlar tərəfindən yaradılmış transmilli təşkilatlar tərəfindən ekzotikləşdirildi. Bu, nə qədər təbii proses olsa da, transmilli şirkətlərə qarşı müqaviməti zəiflətdi. Rahat şortik ərəb əbasından daha təbii görünə bilər. Amma bu “təbiilik” adını monopoliyaya alan transmilli qərb şirkətləri bu monopoliyadan sui-istifadə etdilər. İndi “Louis Vuitton”-un maya dəyəri 3-5 sent olan çantaları minlərlə dollara satılır və bu, təbiilik kimi təqdim olunur, çünki rahat geyimlərimizi, yeməyimizi onlardan alırıq, rahatlıq isə kütlə üçün hər şeydir. Süni tələbat yaradılır, insanlar “iphone5s” ola-ola “iphone6” alırlar. Məntiqi izahları yoxdur, sadəcə satılırsa, deməli, düzgündür, təbiidir.

Bu, yeni subkulturanın (bəlkə də “sub”-suz) iqtisadi bazisidir: Transmilli korporasiyaların təqdim etdiyi hər şey və bu “hər şey”i onların təqdim etməsinin təbiiliyi; eyni zamanda milli dövlətlərin iqtisadiyyata minimum müdaxiləsinin və dəyər qoruyuculuğunu BMT kimi uğursuz modellərə təhvil verməsinin nəticəsində dövlətin öz ərazisindəki bu işğala müqavimət göstərə bilməməsi. Bəs bu bazisin yaratdığı üstqurum nədir? Milli fərqlərdən məhrum, lokal özünəməxsusluqları unutdurulmuş, hamısı bir-birinə bənzəyən, hamısı tədricən eyni cür düşünən, zövqləri eyni, inkişafa ehtiyac duymayan, ehtiyac duysa da, eyniyyət üzündən inkişaf edə bilməyən milyardlarla fərddən ibarət kütlə; bu kütlənin tabe olduğu “Justin Bieber”, “PSY”, “iphone” əxlaqı – yalnız ehtiyac olmayan məhsulları almağa məcburiyyət yaradan kütləvi zövqsüzlük.

Çıxış yolu kimi artıq bəzi dövlətlər dəyərlərin müdafiəsini öz üzərlərinə götürməyə başlayırlar (Nicat da bunları sadalayıb). Amma bu öhdəlik artımı məsələsi həssas məsələdir. Dəyərləri qorumaq elə bir çətin işdir ki (əslində bu, mühakimə səlahiyyətidir, qədimdən bəri tanrıya məxsus olduğu hesab olunacaq qədər ali hesab olunan səlahiyyətdir), bunun üçün dövlət əxlaqi cəhətdən yetkin bir qurum olmalıdır. “Hansı əxlaq?” sualına “legitim əxlaq” cavabı hazırdır. Legitimlik isə xalqdan gəlməlidir ki, nəhəng etirazların qarşısı alınsın. Bu isə demokratiyadır. Deməli, demokratik idarəçilik şəraitində dövlət dəyərləri qorumalıdır. Bu, klassik liberalizmin dövləti “yaxşı ağa” hesab edən arqumentidir artıq. Amma ortada demokratiya var deyə, aristokratik liberalizm tam işə yaramır (baxmayaraq ki, Sinqapur bunu təqdim etməyə çalışır). Demək, liberal demokratiya ilə klassik liberalizmin hibridi yaranır. Hazırda öz bazarını qorumağa çalışan hökumətlər bu hibridin yaradılmasına xidmət edirlər. Nicatın dediyi ABŞ məhkəmələri də, kənd təsərrüfatında idxal kvotası tətbiq edən AB də, transmilli iqtisadi işğala müqavimət göstərən demokratik Yeni Sənayeləşmiş Ölkələr də.

AB hazırda buna gözəl nümunədir. Məsələn, Slovakiya iqtisadiyyatı üçün Slovakiya hökuməti daha çox şey edir, yoxsa Avropa Birliyi? Məncə, AB. Hökumət AB-nin dəyərlərini, əxlaqı, yəni üstqurumu qoruyur, bazisi isə Birlik qoruyur. Birliyin idarəsində isə hökumətlərin təyin etdiyi yox, xalqdan birbaşa seçilən parlamentarilər iştirak edir. İdeal deyil, əlbəttə, amma çıxış yolu kimi yazdığıma daha yaxındır.

P.S. Yerli iqtisadiyyatı inkişaf etdirməkdə lokal xüsusiyyətlərdən istifadə ən çox arzulanan nəsnələrdəndir. Bizim xalq “alverçi xalq”dırsa, bu, bizim üçün cek-pot kimi bir şeydir. Həm iqtisadiyyat inkişaf edər, həm də milli, lokal xüsusiyyət qorunub saxlanar.

P.P.S. Əslində bizim xalqın alverçiliyinin dəhşətli nəticələri də var ki, bu, dövlətin dəyər qoruma funksiyasının zəruriliyini anlamağa kömək edir. Hər şeylə alver etməyə meylli olan insanlar satılmamalı şeyləri də sata bilərlər (şərəf, ləyaqət, səs və s.), hazırda kütləvi şəkildə satırlar da. Dövlət burada alverin həddini müəyyən edən arbitr olur. Alver maddi nəsnələr üzərindən aparılmalıdır, mənəvi yox. Dövlət iqtisadiyyata qarışmır, sadəcə iqtisadiyyatın ən ümumi sərhəddini çəkir.