Türkiyə yeganə ölkədir
ki, aborigenlər işğalçıların məcburetməsi olmadan demokratiya qura biliblər.
Bunun üçün cümhuriyyəti quran Atatürk olub, demokratiyanı tələb edən NATO olub
– hər nə olubsa, axır ki, demokratiya qurulub. Türkiyədə demokratik seçki, Şərqə
nisbətdə xeyli azad mətbuat və müstəqil məhkəmələr var.
Bu 3 şey elə bir nemətdir
ki, bununla Erdoğan kimi diktatura meylli, iddiası özündən böyük və on
milyonlarla seçici dəstəyi olan bir adamın qabağını almaq olar.
Şərq despotlarının
Erdoğan qədər nüfuzu yoxdur. Onlar demokratik səsverməni dərhal uduzarlar. Elə
ona görə də demokratik səsverməyə getmirlər. Erdoğan demokrat deyil, sadəcə
Türkiyə 7 iyunda Erdoğan üzərində qələbə çala bilmişdi. Min təəssüf ki, bu qələbənin
ardı gəlmədi. Çünki demokratlar onların düşmənləri qədər rəzil deyillər. Bəs
niyə buna təəssüflənirəm?
Avropa dəyərləri
adlandırılan bir dəyər sistemi var ki, hazırkı dünyada bu sistemin xilas yolu
olmasını şübhə altına almaq ziyalı, oxumuş adam üçün gülüncdür. Bir çox
ideologiya insanı insan hesab etdiyini iddia edə bilər, amma bu ideologiyaların
qurduğu cəmiyyətlərdə insan oyuncaq sayılır. Hələ ki, nə qədər qüsurlu olsa da,
Qərbin liberal cəmiyyəti ən yaxşısıdır. Demokratiya isə Avropa dəyərlərinin
yaranma, yaşama, realizə vasitələrindən ən əsasıdır.
Demokratiyaya alternativ
sistemlər həmişə məğlub olublar, ona görə də belə alternativlər axtaran və ya
yaratmağa çalışanlar məğlubiyyətə məhkumdurlar. Onlar istədiklərini uzunmüddətli
planda yarada bilməsələr də, demokratiyanın yayılma sürətini azalda, öz
xalqlarını illərlə, əsrlərlə geri ata, cəmiyyətdə silinməsi mümkün olmayan fərqliliklər
yarada və bununla da həlli müşkül görünən problemlərə yol aça bilirlər.
Avropa daim demokratiya və
öz dəyərlərini bərqərar etmək uğrunda mübarizədədir. Öz daxilində bu mübarizəni
aparmaqla yanaşı, xüsusən, II Dünya müharibəsindən sonra bu dəyərləri yaymaqla
da məşğuldur. Bu işdə Avropa tək deyil və Şimali Atlantika vahid özək kimi
çıxış edir. Avropa dəyərlərinin yayılma sürəti bəzən sıçrayışla artır, bəzən
azalır, bəzən isə dəyərlərin yayılma arealı müvəqqəti olaraq, daha da daralır.
Məsələn, II Dünya müharibəsindən sonra Şərqi Avropa və dünyanın bir hissəsi
SSRİ-ə güzəşt edildi, nəticədə Avropa dəyərlərinin yayılma sahəsi azaldı.
Lakin 1989-da başlanan
inqilablar, SSRİ-nin çökməsi bu dəyərlərin yayılmasında sıçrayış effekti verdi.
Buna baxmayaraq, bu, heç də onu ifadə etmir ki, Avropa dəyərləri demokratik
seçkisi, azad məhkəməsi, mətbuatı olan ölkələrin hamısında tam bərqərar olub. Şərqi
Avropanın artıq demokratik hesab etdiyimiz ölkələrində xeyli problemlər var.
Çexiyada Amnesty International təşkilatı böyük silah şirkətlərinin çirkin
alverinin üstünü açan məlumatları mütəmadi yayır. Çexiya dünyanın ən dinc ölkələri
içərisində 8-ci olsa da, İŞİD-ə satılan güllələrin hər yeddisindən biri Çexiya
istehsalıdır. Çünki dövlət silah mafiyasının öhdəsindən gələ bilmir. Yaxud
Macarıstanda Orbanın avtoritar hədələri qəribə mənzərə yaradıb – Avropanın göbəyində
avtoritar iddialar səslənir. Rumıniya və Bolqarıstanın Avropa olmasına hələ
var. İtaliya, İspaniya, Portuqaliyada korrupsiya yüksək səviyyədədir.
Bəs elə isə, Avropanın sərhədləri
hardan keçir? Yaponiyada qalib gəlmiş Avropa dəyərləri Macarıstanda niyə geriləyir?
Son zamanlar bu dəyərlərin Şərqə doğru yürüşü hara qədər gedib çata bilib?
Məsələ burasındadır ki, Avropa
dəyərləri din deyil ki, bərqərar olandan sonra inkişafdan qalsın. Avropanın
qalibiyyətinin sirri də bundadır – heç vaxt dayanmır, qüsursuz olduğunu iddia
etmir, daim inkişafdadır. Əsas məsələ təməl institutlaşmanın həyata keçirilməsidir.
Çexiyada, Macarıstanda, İtaliyada və digər problemli Avropa ölkələrində bu
institutlaşma əsasən həyata keçirilib. Ona görə də Avropanın sərhədlərinin
onlardan daha şərqdə və ya daha cənubda olmasını deyə bilərik.
Hazırda bu sərhədlər
inqilablar yolu ilə genişlənir. 2003-05 post-sovet ölkələri inqilabları nəticəsində
Gürcüstan və Ukraynada bu institutlaşmanın yaranması istiqamətində böyük
addımlar atıldı. Amma daha şərqdə Rusiya var. Avropa dəyərlərinin ən böyük 3
düşmənindən biri. İnstitutlaşmanın zəif inkişafı Ukraynanı Avropa üçün yenidən
itirilmə təhlükəsi qarşısında qoyacaqdı. Amma 2013-14-də baş vermiş yeni
inqilab çətinliklə də olsa, bu təhlükəni sovuşdurdu. İndi rahat demək olar ki,
Avropanın sərhəddi Rusiya tərəfindən işğal olunmuş Ukrayna və Moldova
torpaqları ilə Ukraynanın, Moldovanın digər əraziləri arasından keçir. Eləcə də
Şərqdə anklav kimi Gücüstan var.
Lakin Rusiyanın
reaksiyası özünə layiq olmalı idi – nəhəng və naqolay. Suriya, Türkiyə, İran
Avropa dəyərləri üçün təhlükəyə çevrildilər. İranın ABŞ-la anlaşıb Qərb sərmayəsinə
açılmasının qarşısı müvəqqəti də olsa, son anda Xamneyi tərəfindən alındı.
Suriya sırf demokratik olmasın deyə, məhv edildi. Türkiyədə isə vəziyyət daha fərqli
yolla oxşar nəticəli hal alır. Qeyd etdiyim kimi, Türkiyə digər Şərq ölkələrindən
fərqli olaraq, əsasən yerli qüvvələr hesabına demokratikləşə bimişdi. Amma
Kiplinq demiş, “Şərq Şərqdir”. Türkiyədə hazırda yarım əsrdən uzun müddətdir,
fasilələrlə fəaliyyət göstərmiş institutlar dinin, Şərq geriliyinin qarşısında
acizdir.
Avropanın daim davam edən
böhranı son zamanlar bir qədər dərinləşib. Bundan sui-istifadə edən
anti-demokratik, xüsusən dini qüvvələr Türkiyəni Avropanın sərhədləri daxilindən
çıxartmaq üçün aktiv fəaliyyətə başlayıblar. Məsələ çox mürəkkəb olsa da,
anlaşılmaz deyil. Avropanın mövcud böhranından istifadə edib Türkiyəni Şərqin
bataqlığına çəkmək hədəflənib.
Hazırda Şərqin xilası
Türkiyədən asılıdır. Şərqin taleyi Türkiyədə həll olunur. Türkiyə Avropa dəyərlərinin
qalib gəldiyi ölkə olsa, sübut olunacaq ki, müsəlman ölkələri də demokratik ola
bilirmiş. Müsəlmanlar da institutlaşmış şəkildə dünyəvi, açıq cəmiyyət qura
bilirlərmiş. Çünki İslam şərqinin yeganə demokratiyası Türkiyədir (dini
meritokratiyanın idarə etdiyi İran sistemi ilə demokrtiyanı dəyişik salmayaq gərək).
Bizim üçün Ukrayna və Türkiyə çox önəmlidir. Ukraynanın, Gürcüstanın
demokratikləşdirilməsi, orda Avropa dəyərlərinin qalibiyyəti “Rusiyasız mümkün
deyil” fikrinin yanlışlığını sübut edən, Rusiyanın icazəsi olmadan, hətta
Rusiyaya qarşı döyüşərək inkişaf edə bilməyin nümunəsini yaradacaq. Türkiyədə
demokratiyanın, Avropa dəyərlərinin qalib gəlməsi isə müsəlmanların, türklərin,
eləcə də digər oxşar kimlik daşıyıcılarının inanc sistemindən, milli mənşələrindən
asılı olmayaraq, inkişaf edə biləcəyini göstərəcək.
Türkiyədə Avropa dəyərlərinin
qalib gəlməsi islamın zorakılıq, geriçilik dini olmaya biləcəyini göstərər.
Əksinə Türkiyə Avropanı rədd edib Səudiyyəyə çevrilsə, o zaman islamla
inkişafın, humanizmin bir araya sığmadığını sübut edəcək. Buna görə də müsəlmanların
AKP-ə rəğbəti rasional deyil, amma kütlədə rasio işləmədiyindən məntiqlidir.
Comments
Post a Comment