Türkiyə niyə xilasdır? və ya Erdoğan niyə avtoritar sayılmalıdır? (I HİSSƏ)

Türkiyədə baş verənlər ürəyimizi ağrıdır. Amma məsələ bu qədər sentimental deyil. Türk olmasa idik də, bu məsələ ürəyimizi ağrıtmalı idi, çünki bir azdan buna görə başımız ağrıyacaq. Bəs niyə Türkiyə?

Türkiyə həm yerləşdiyi yerə, həm də tarixi inkişafına görə çox unikal ölkədir. İranla Türkiyəni xeyli cəhətlər birləşdirir. Amma İranın Atatürkü olmayıb. İran Qərb işğalına müqavimətdə daha uğursuz olub. 1925-də sonuncu Qacar şahı Əhməd şah ölkənin İngiltərə və Rusiya təsir dairələrinə bölünməsinə razı olmadığına görə devrildi (bu təklifə cavab olaraq, “ondansa gedib Parisdə ləbləbi (çuğundur) sataram” demişdi). İran haqqında hələ də deyilir ki, İngiltərə və Rusiya təsir dairələri qüvvədədir. Ona görə də İrandan heç vaxt ciddi şəkildə NATO-ya girmə, eləcə də demokratikləşmə tələbləri olmayıb.


Türkiyədə isə Atatürk var idi. O, ölkənin bölünməsinə razı deyildi, lakin tək narazılıqla qalmadı, mübarizə apardı, müstəqilliyə nail oldu. Və hər şeyi onun iradəsi, şəxsi keyfiyyəti həll etdi. Atatürk diktator olsa da, ölkəsinin demokratik Qərb ölkəsi olmasını arzulayırdı. Ona görə də Qərb dəyərlərini tətbiq etməyə başlamışdı. Onun dövründə demokratiya olmasa da, elə bir irs qoydu ki, ondan sonra gələnlər məhz Atatürkün qurduğu sistemi yaşadaraq, demokratik Türkiyə qurdular.

Burada NATO-nun tələbi də həlledici rol oynadı. 1952-də NATO Türkiyənin NATO-ya üzvlüyü qarşılığında boğazlara nəzarəti Türkiyəyə qaytarmağı təklif, demokratiyaya keçidi isə tələb etdi. Nəticədə Menderes seçildi. Lakin... Elə hər şey də bu “lakin”-dən asılıdır. Türkiyə bu sahədə daha unikaldır. Belə ki, Atatürk sisteminə görə, Atatürkün dəyərlərini (sekulyarizm, dünyəvilik və s., sonra bura demokratiya da əlavə olundu) ordu qoruyur. Ordu dünyada adətən demokratiyaya təhlükə, təhdid kimi çıxış edir. Amma Türkiyənin unikallığı da ondadır ki, ordu demokratiyanı və Qərb dəyərələrini qorumaq vəzifəsini üzərinə götürüb. Çoxsaylı hərbi çevrilişlər də bu zərurətdən irəli gəlib, amma həmişə istənilən nəticəni verməyib.

1980 çevrilişi o qədər qəddarlıqla həyata keçirildi ki, hələ də Türkiyə həmin xofu yaşayır. O vaxt 1 il əvvəl İranda olmuş islam inqilabı, SSRİ-nin qonşu ölkələrə müdaxiləsi Türkiyəni də təhdid edirdi. Nəticədə Qərbin dəstəyi ilə bu qəddar darbe baş tutdu. Darbeçilər 80-ci illərin sonunda Türkiyədə demokratiyanı bərpa etdilər. Amma darbedən ən salamat çıxan, az-çox ayaqda qala bilən qüvvə dindarlar oldu. Nəticədə demokratiya verilən kimi dindarlar bundan sui-istifadə etdilər. Turqut Özal da dini kəsimdən idi. Amma o, hələ jurnal idi. Necmettin Erbakan həmin jurnalın filmini yaratmaq istədisə də, o vaxt hələ güclü olan ordu sakitcə bunun qarşısını ala bildi.

Artıq dindarlar nəyi necə etməyi tam planlaşdıra bildilər. Demokratiyanın qüsurlarından istifadə edib qeyri-demokratik rejim qurmaq təcrübəsi çox məşhurdur – Hitler. Erdoğan da buna getdi. Kütləyə işləyən populist siyasətlə hakimiyyətə gəlib, səmimi dini inancdan sui-istifadə edərək və nəhəng korrupsiyadan gələn pullardan yararlanaraq, hakimiyyətdə qala bildi.

Əlbəttə ki, dünyəvilik, sekulyarizm, demokratiya tərəfdarı olan atatürkçülərin Türkiyəsini məhv etmək üçün ilk növbədə üzərinə hücum çəkiləsi 3 şeydən biri ordu, digəri parlament sistemi, o biri isə Qərb dəyərləridir. Ordu qurama cinayət işləri və çoxsaylı həbslərlə əvvəlki rolunu itirməyə, zəifləməyə məcbur edildi. Parlament sistemi artıq növbət hədəfdir. Bütün bunlar üçün Erdoğanın demokratiyaya ehtiyacı var. Prezident üsul-idarəsi yaradılandan sonra isə demokratiya da tədricən dəf ediləcək.

Comments