Vətəndaşlıqdan məhrumetmənin yolverilməzliyi

Yenə “vətəndaşlığın itirilməsi” adı altında vətəndaşlıqdan məhrumetmə barədə müddəalar qanunvericiliyə hüquqazidd olaraq, əlavə edilir. Bir müddət əvvəl də belə bir şey olmuşdu. Belə ki, 30 may 2014-cü il tarixli ““Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda dəyişikliklər edilməsi barədə” Qanuna əsasən, vətəndaşlığın itirilmə əsasları olaraq, aşağıdakılar göstərilib:

1) Azərbaycan Respublikası vətəndaşının digər dövlətin vətəndaşlığını könüllü əldə etməsi;

2) Azərbaycan Respublikası vətəndaşının xarici dövlətin dövlət və ya bələdiyyə orqanlarında, yaxud silahlı qüvvələrində və ya digər silahlı birləşmələrində könüllü xidmət etməsi;

3) Azərbaycan Respublikası vətəndaşının dövlətin təhlükəsizliyinə ciddi zərər vuran davranışı;

4) Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığını əldə etmiş şəxsin vətəndaşlığa qəbul olunmaq üçün zəruri olan məlumatı qəsdən saxtalaşdırması və ya saxta sənəd təqdim etməsi.

Bu hallardan birinci (Azərbaycan ikili vətəndaşlığı tanımadığından, bu norma təbiidir) və dördüncü (qəsdən saxtalaşdırma) hallar normaldır. İkinci hissədə nəzərdə tutulmuş “Azərbaycan Respublikası vətəndaşının xarici dövlətin dövlət və ya bələdiyyə orqanlarında, yaxud silahlı qüvvələrində və ya digər silahlı birləşmələrində könüllü xidmət etməsi” halı mübahisəyə açıq olsa da, bunu da hüquqa uyğun saymaq olar. Lakin üçüncü hissədəki “Azərbaycan Respublikası vətəndaşının dövlətin təhlükəsizliyinə ciddi zərər vuran davranışı” müddəası dəqiqləşdirilməmiş, sui-istifadəyə açıq normadır. Burada “dövlət təhlükəsizliyi”, “zərər”, “ciddi zərər” ifadələri açıq qalır. Qanuna 30 sentyabr 2015-ci il tarixdə edilmiş dəyişiklikdən belə anlaşılır ki, bu, məhkəmənin ixtiyarına verilib. Presedent hüququnun tanınmadığı ölkədə belə müddəa absurda yol açır. Belə ki, bütün məhkəmələr formal olaraq, müstəqil sayılır. Bir məhkəmə hansısa hərəkəti “dövlət təhlükəsizliyinə ciddi ziyan” kimi qəbul edib şəxsi vətəndaşlıqdan məhrum edə, digər məhkəmə isə eyni hərəkəti belə bir ziyan saymadan şəxsi vətəndaşlıqda saxlaya bilər. Vətəndaşlıq kimi dövlətin əsasını təşkil edən anlayışın bu qədər elastik həllə tabe edilməsi qanunvericinin niyyətini büruzə verir – sui-istifadəyə şərait yaratmaq.

İndi isə bura yeni hallar əlavə etmək istəyirlər: Layihəyə əsasən Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığının itirilməsi ilə bağlı 18-ci maddəyə yeni əlavələr (3-1, 3-2) edilməlidir. Beləliklə, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı terror fəaliyyətində iştirakı və Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya quruluşunun zorla dəyişdirilməsi hərəkətlərinin həyata keçirilməsi (3-1) və Azərbaycan Respublikasının vətəndaşının dini ekstremist fəaliyyət və ya dini təhsil adı altında xarici dövlətdə hərbi təlim keçməsi, düşmənçilik zəminində dini məzhəblərin yayılması və ya dini ayinlər adı altında xarici dövlətdə dini münaqişələrdə iştirak etməsi və ya həmin fəaliyyətə digər şəxsi cəlb etməsi, yaxud bu məqsədlə silahlı qrup yaratması Azərbaycan vətəndaşlığının itirilməsi ilə nəticələnəcək.

Hər iki hal qanunvericiliyə ziddir. Belə ki, Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinə əsasən, Azərbaycan Respublikasının cinayət qanunvericiliyi bu Məcəllədən ibarətdir. Yəni Cinayət Məcəlləsindən başqa heç bir akt hansısa əməli cinayət hesab edə və (ya) cəzalandıra bilməz. Lakin bu son dəyişiklik təklifində Cinayət Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş cinayət əməllərinə (214, 279, 281-ci maddələr) faktiki yeni cəza əlavə edilir  və bu, Cinayət Məcəlləsindən kənarda edilir. Bununla da Cinayət Məcəlləsinin 1.1-ci maddəsi pozulur.

Buna baxmayaraq, dəyişikliklər edilərkən, Cinayət Məcəlləsinə də paralel olaraq, əlavələr edilə bilər. Yenə də qanun pozuntusu aradan qalxmayacaq. Çünki vətəndaşlıqdan məcburi məhrumetmənin cəza kimi tətbiq edilməsi Konstitusiyanı pozur. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 53-cü maddəsinin I hissəsi: "Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı heç bir halda Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığından məhrum edilə bilməz." Söz oyunu edib demək olar ki, “vətəndaşlığın itirilməsi” və “vətəndaşlıqdan məhrumetmə” fərqli anlayışlardır. Lakin “Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı haqqında” Qanunun 18-ci maddəsi məhz vətəndaşlıqdan məhrumetməni nəzərdə tutur. Çünki 30 sentyabr 2015-ci il tarixli ““Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda dəyişikliklər edilməsi barədə” Qanuna əsasən, Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığının itirilməsi məsələsi məhkəmə tərəfindən həll edilir. Yəni burada söhbət avtomatik olaraq, vətəndaşlığın itirilməsindən yox, dövlət orqanının qərarına əsasən, mübahisələndirilmiş məsələnin həlli qaydasında rəsmi olaraq, insanın hüquqi vəziyyətinin könüllü olmayan əsaslarla dəyişdirilməsindən gedir.

Ümumiyyətlə hüquq ədəbiyyatında da vətəndaşlığın itirilməsinin əsasları 2 yerə bölünür:

-         Könüllü qaydada vətəndaşlığın itirilməsi;

-         Könüllü olmayan qaydada vətəndaşlığın itirilməsi.

Könüllü olmayan qaydada vətəndaşlığın itirilməsi adətən avtomatik baş verir və burada mübahisələndirməyə ehtiyac yoxdur. Bu hallara xaricdə daimi yaşamaq, naturalizasiya (vətəndaşlıq əldə etmənin bir növü) prosesində qəsdən törədilmiş yanlışlıq (saxta nikah, sənədləri saxtalaşdırma və s.), xarici dövlətin hökumətində və ya hərbi qüvvələrində xidmət, uşağın əcnəbi tərəfindən övladlığa götürülməsi və ya uşağın valideynlərinin vətəndaşlığının digər səbəblərlə dəyişilməsi, valideynlərin vətəndaşlığının itirilməsi və s. daxildir. Bu hallarda insan artıq vətəndaşlığını itirmiş sayılır. Çünki bu halların əksəriyyəti vətəndaşlığı əldə etmə əsasının mövcud olmamasının üzə çıxarılmasından ibarətdir. Bizim qanunvericiliyə edilmiş əlavələrdən üçüncüsündə və edilməsi nəzərdə tutulan əlavələrdəki əsaslar isə vətəndaşlıqdan məhrum etməni cəza kimi, məcburi qaydada həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Bu isə Konstitusiyanın 53-cü maddəsinin I hissəsinə ziddir. Konstitusiyanın 148-ci maddəsinə əsasən isə, qanunlar Konstitusiyaya zidd olmamalıdır. Zidd olduğu halda Konstitusiya tətbiq olunur.